معرفی جامع گنبد قابوس

برج دیدنی گنبد قابوس یکی از جاذبه‌های استان گلستان است که بلندترین برج آجری جهان هم محسوب می‌شود و جزو میراث جهانی یونسکو قرار دارد. در مقاله امروز قصد داریم همه نکاتی را که لازم است درباره این برج و علت مشهور بودن آن بدانید بررسی کنیم. همچنین درباره معماری بسیار خاص این برج و تاریخچه آن بیشتر صحبت می‌کنیم. 

تاریخچه برج گنبد قابوس

این بنا همانطور که از نام آن هم برمی‌آید، در قرن چهارم (در فاصله سال‌های ۳۷۵ تا ۴۰۲ هجری قمری) و در دوره‌ی قابوس بن وشمگیر ساخته شده است. قابوس بن وشمگیر چهارمین حاکم آل زیار، یکی از حکومت‌های محلی در ایران بعد از اسلام بوده و مانند تمام پادشاهان دوست داشته بنایی باشکوه از خود به جای بگذارد. البته مکان فعلی گنبد قابوس با چیزی که در آن دوره وجود داشته کاملا متفاوت است. در آن زمان شهری باستانی به نام جرجان وجود داشت که به نوعی پایتخت هنر و دانش ایران به شمار می‌رفت و اهمیت زیادی داشت و دلیل ساخت چنین بنایی در این شهر شاید همین باشد. متاسفانه هنگام حمله مغولان این شهر کاملا تخریب شده و از بین می‌رود، هر چند که همچنان ویرانه‌های بسیار کم باقی مانده از آن در فاصله سه کیلومتری از شهر گنبد وجود دارد. به هر حال برج گنبد قابوس توانست از آن حملات جان سال به در ببرد و همچنان استوار در جای خود ایستاده است. 

بیشتر بخوانید: ییلاق جهان‌نما در بام گلستان

معماری برج گنبد قابوس

مهم‌ترین دلیلی که این برج را تبدیل به یک اثر تاریخی مهم کرده است، معماری خاص و منحصر به فرد آن است که برج را تبدیل به نوعی شاهکار کرده است. اول از همه باید بگوییم که این برج در سبک معماری رازی ساخته شده است،  اما سبک رازی دقیقا چیست؟ سبک معماری رازی در واقع از معماری خراسانی الهام گرفته شده است و از دوره سامانیان شروع شده است. این سبک یکی از متنوع‌ترین سبک‌های معماری ایرانی است و همانطور که می‌توانید حدس بزنید، بیشتر بناهای مهم دوران آل زیار به این سبک ساخته شده‌اند. 

نقشه گنبد قابوس در واقع به شکل ستاره‌ای طراحی شده است و ارتفاعی قسمت مخروطی شکل حدود ۱۸ متر است.البته این ارتفاع کلی برج نیست و اصلا ارتفاع ۵۵ متری این بنا آن را معروف و مشهور ساخته است. این بنا روی یک تپه قرار گرفته است و همین هم باعث شده ارتفاع آن از زمین به ۷۰ متر برسد. پشت بند یا ترک‌های مثلثی این نقشه‌ی ستاره‌ای دهگانه، در فاصله مساوی از هم قرار گرفته و از پایه برج آغاز و تا قسمت زیر گنبد ادامه پیدا می‌کنند. در واقع این طرح علت داشته و معمار بنا به جای افزایش قطر سازه برای پایداری بیشتر، از این طرح به عنوان ایجاد نوعی پایه استفاده کرده است که توانسته آن را در طول ۱۰ قرن در برابر شرایط مختلف و حتی زلزله پایدار کند. 

درب برج گنبد قابوس در ضلع جنوبی آن قرار گرفته و گفته می‌شود رو به مکان طلوع خورشید باز می‌شود. سردر این درب مقرنس کاری شده و است و از اولین نمونه‌ها هم هست. تنها روزنه سازه هم در قسمت شرقی آن قرار گرفته است. در نهایت گنبد این بنا که خود ارتفاع ۱۸ متری دارد، بدون هیچ واسطه‌ای روی بنا قرار گرفته است و به صورت دو پوسته طراحی شده است. در واقع قسمت داخلی گنبد با آجر معمولی ساخته شده و قسمت بیرونی از جنس آجر کفشکی است که کاملا صاف  صیقلی به نظر می‌رسد. 

دلیل منحصر به فرد بودن برج گنبد قابوس

جنس کلی بنا تنها از آجر و ملات ساروج ساخته شده است و از شگفتی‌های این برج هم همین است که تنها با جنس آجری خود در طی سال‌ها از گزندهای مختلف در امان مانده است و تبدیل به بلندترین برج آجری دنیا شده است. ملات ساروج نیز مخلوطی از خاک رس، ماسه، نوعی گیاه و آهک است و جالب این که این ملات به صورت کاملا منظم و بدون فضای خالی یا یکنواختی میان آجرها قرار گرفته است. داخل و کف بنا به شکل سرداب است، اما گفته می‌شود در زمان‌های قدیم تلاش بسیاری برای یافتن گنج در این بنا صورت گرفته که سبب تخریب کامل کف سرداب شده است. 

از مهم‌ترین ویژگی‌های برج گنبد قابوس، عظمت و شکوه آن در عین بدون تزئین بودن و سادگی است. البته دو ردیف کتیبه، یکی دقیقا در قسمت زیرین گنبد و یکی در فاصله ۸ متری از پایین وجود دارد که با آجر و خط کوفی نوشته شده است. ترجمه‌ این کتبه‌ها عبارتی این چنین می‌شود: 

«به نام خدای بخشنده و مهربان، این کاخ باشکوه امیر شمس معالی، پسر امیر قابوس، فرزند وشمگیر است که در دوران زندگی‌اش امر کرد به ساخت آن، در سال ۳۹۷ هجری قمری و سال ۳۷۵ خورشیدی.»

بیشتر بخوانید: جاذبه های دیدنی ترکمن صحرا کجاست؟

قرار گیری برج گنبد قابوس در فهرست میراث جهانی یونسکو

برج گنبد قابوس در سال ۲۰۱۲ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. این سازمان معیارهایی را برای قرار دادن هر اثر تاریخی در لیست خود دارد که طبق خود سایت یونسکو، این معیارها برای برنج گنبد قابوس به شرح زیر است:

• معیار اول: گنبد قابوس به دلیل ویژگی‌های ساختاری و زیبایی‌شناختی هندسه خاص خود، شاهکار و دستاورد برجسته‌ای در معماری آجری اولیه اسلامی است.
• معیار دوم: شکل مخروطی شکل گنبد قابوس به عنوان نمونه اولیه برای توسعه برج‌های آرامگاهی در ایران، آناتولی و آسیای مرکزی قابل توجه است که نشان دهنده تبادل فرهنگی معماری بین عشایر آسیای مرکزی و تمدن ایران باستان است.
• ملاک سوم: گنبد قابوس گواه استثنایی قدرت و کیفیت تمدن زیاری است که در قرون دهم و یازدهم بر بخش عمده‌ای از منطقه تسلط داشته است. این بنا که برای امیری که نویسنده هم بود (قابوس بن وشمگیر) ساخته شد، آغاز سنت فرهنگی منطقه‌ای ساخت آرامگاه های یادبود از جمله برای اهل ادب بود.
• معیار چهارم: این بنا نمونه برجسته‌ای از یک برج یادبود اسلامی است که طراحی ساختاری بدیع آن پیشرفت استثنایی ریاضیات و علوم در جهان اسلام را در آغاز هزاره اول پس از میلاد نشان می‌دهد.

کابرد برج گنبد قابوس

در مورد هدف ساخت بنای این برج و در واقع کارکرد برج گنبد قابوس اختلافات زیادی وجود دارد و هیچکس با اطمینان کامل نمی‌تواند بگوید این بنا برای چه ساخته شده است. از طرفی گفته می‌شود قابوس بن وشمگیر این بنا را به عنوان آرامگاه خود ساخته بوده اما هیچ جسدی در این برج نیست و اگر هم هدف این بوده، پیکر او هیچوقت به برج انتقال داده نشده است. 

یک فرضیه دیگر در مورد برج گنبد قابوس، استفاده از آن به عنوان میل یا منار است. در ایران باستان از چنین بناهایی برای راهنمایی افراد در راه‌ها و جاده‌ها استفاده می‌شده و به نوعی نشان دهنده محدوده آبادی بوده است، البته از این برج‌های بلند برای پیام رسانی هم می‌شد استفاده کرد. از آن جایی که در متون تاریخی ذکر شده است که قابوس دستور ساخت بنایی به عنوان رصد خانه را به یکی از منجمان آن زمان داده بود، بری می‌گویند که این بنا همان رصد خانه دستور داده شده است. به هرحال در ساده‌ترین حالت می‌گفت این بنا یادبودی برای نشان دادن عظمت و شکوه در زمان پادشاهی قابوس است. 

دسترسی به برج گنبد قابوس

گنبد قابوس در واقع از جاذبه‌های استان گلستان و شهر گنبد کاووس است. اگر وارد شهر شوید به راحتی می‌توانید این بنا را پیدا کنید که در خیایان امام خمینی شمالی و بین خیابان جمهوری و قابوس در مکانی به نام باغ ملی قرار گرفته است. فاصله این بنا از ایستگاه اتوبوس گنبد- بندر تقریبا یک کیلومتر است و از صبح تا تاریک شدن هوا هم می‌توانید از این محوطه تاریخی بازدید کنید. دور و اطراف این بنا هم که از آن به عنوان باغ ملی یاد می‌شود، چمن کاری و تزئین شده است و دیدن محوطه‌ی آن خالی از لطف نیست. 

اگر به دیدن برج گنبد قابوس رفتید، می‌توانید از دیگر دیدنی‌های شهر گنبد کاووس نیز دیدن کنید و سفر خاطر‌ه انگیزتری بسازید:

• بازارچه مرزی اینچه برون
• تالاب آلاگل
• مجموعه سوارکاری گنبد کاووس
• دریاچه مصنوعی گنبد کاووس

بیشتر بخوانید: ترکمن صحرا کجاست و چگونه به آن سفر کنیم؟

جمع بندی

اگر به استان گلستان رفتید، دیدن برج گنبد قابوس از واجبات است. آن چه این برج را خاص کرده رمزآلود بودن، معماری شاهکار و عظمت و صلابتش است که شما را وادار به تحسین خواهد کرد.  علاوه بر دیدن این برج می‌توانید از سایر دیدنی‌های استان گلستان و گنبد کاووس نیز دیدن کنید و سفری به خاطر ماندنی بسازید. برای دریافت اطلاعات از تور ترکمن صحرا از آژانس مسافرتی آرندتور کمک بگیرید.