تور خراسان قدیم

خراسان ترکیب دو واژه خور به معنای خورشید و آسان به معنای طلوع کننده است. خراسان به معنای جایی است که خورشید طلوع می‌کند. تاریخ خراسان و ایران زمین یک رابطه‌ی نزدیک بایکدیگر دارند. به گونه‌ای که هربار حکایت از خراسان می‌شود، گویی از تاریخ ایران صحبت می‌گردد و هربار که از ایران حکایت می‌شود به سرگذشت خراسان می‌رسد. تور خراسان قدیم آرندتور در یک سفر 3.5 روزه به بازدید از برخی مناطق مشهور و دیدنی خراسان بزرگ می‌رود. با آرندتور همراه باشید و با دیدنی‌های استان خراسان رضوی و جنوبی آشنا شوید.

1. تربت جام

تربت جام دیار عارفان، چهارمین شهر پرجمعیت خراسان، در شمال شرقی این استان قرار دارد. نام کنونی تربت جام از عارف و فیلسوف احمد جامی گرفته شده، البته گروهی نیز بر این اعتقاد هستند که این شهر از ارتفاعات اطراف به شکل یک جام دیده می‌شود از این رو بدان تربت جام یا سرزمین جام می‌گویند. از گذشته تا به امروز تربت جام را به شهر عارفان می‌شناسند. اما عده‌ای این شهر را به سبب حضور دانشمندانی همچون «ابوالوفای بوزجانی» در کنار نیشابور سرزمین ریاضی، نجوم و هندسه می‌دانند.

1-1) شیخ احمد جامی

شیخ احمد جامی  ملقب به «ژنده‌بیل» از عارفان دوره سلجوقی است که در سن 96 سالگی در تربت جام فوت کرد. این عارف صوفی در قرن ششم هجری می‌زیسته و متاسفانه آثارش چندان مورد توجه پژوهشگران و محققان قرار نگرفته‌‌است. تمامی آثار شیخ احمد جامی به زبان فارسی است. آثار او نه تنها از جهت عقاید ارزشمند بوده بلکه از جهت زبان و لغت نیز بسیار پرمحتوی هستند.

آرامگاه شیخ احمد جامی  بنایی 800 ساله است که در قرن 9 تا 12 هجری قمری ساخته شده و در سال 1310 به ثبت ملی رسیده‌است. معماری آرامگاه شیخ در نگاه اول بسیار شبیه مساجد جامع یزد و اشترجان است. معماری این آرامگاه بسیار شبیه مساجد دوره ایلخانی است. بقعه شیخ احمد جامی از بخش‌های مختلفی ساخته شده که عبارتند از:  مقبره شیخ احمد، ایوان، گنبدخانه، مسجد کرمانی، گنبد سفید، مسجد عتیق، مدرسه امیر جلال‌الدین فیروزشاهی و مسجد جامع نو.

از ویژگی‌های این بنا، می‌توان به درختی اشاره کرد که از درون مقبره این عارف با شاخه‌های فراوان سبز شده. با اینکه این درخت باعث تخریب گور شده، اما از گذشته این روایت بین مردم جاری است که خود شیخ احمد جامی توصیه کرده، هرگز این درخت را قطع نکنند. از جمله ویژگی‌های دیگر این آرامگاه، ایوان باشکوه مزار که با ارتفاع تقریبی 27 متر از لحاظ معماری و زیبایی توجه هر بیننده‌ را به خود جلب می‌کند.

2. تایباد

تایباد شهری است که در 60 کیلومتری تربت جام قرار داشته و قدمت آن به 700 سال می‌رسد. این شهر در هفت سده پیش روستایی به نام مغول آباد بود. پس از اینکه شهر مغولان در افغانستان دچار طاعون شد، مردم به این روستا پناه آوردند. این روستا مدتی ویران بود تا اینکه شخصی به نام «تائب» به فکر عمران و آبادی آن افتاد.  اما این بار هم به دلیل ناامنی‌های مرزی دوباره سرنوشت این ده به ویرانی کشید، تا اینکه در زمان حمله «حسام السلطنه»  به هرات و کوچاندن ایرانیان مقیم هرات به تایباد این ده دوباره رونق یافت و دانشمندان و علما از مناطق دیگر بدین منطقه مهاجرت کردند.

2-1) ابوبکر تایبادی

ابوبکر تایبادی یکی از مشایخ صوفیه و از عارفان قرن هشتم هجری قمری که در بین مردم نیز بسیار محبوب و قابل احترام است. آرامگاه این عارف بزرگ در قبرستان قدیمی شهرستان تایباد قرار گرفته‌است. در قبرستان بنایی بسیار زیبا توسط دو نسل معماران بزرگ غیاث‌الدین و قوام شیرازی و به فرمان وزیر شاهرخ تیموری، «شیخ احمد خوافی» احداث گردیده که ایوانی بسیار رفیع و مزین به کاشی‌کاری و کتیبه‌های زیبا دارد، مدفن مولانا ابوبکر تایبادی در میانه قبرستان و در مجاورت این ایوان تاریخی قرار گرفته‌است. درخت پسته‌ای نیز در بالای مدفن ابوبکر تایبادی روییده که بر آرامگاه این عارف بزرگ سایه افکنده‌است.

3. خواف

خواف شهری دیدنی است که قدمت آن به چندین هزار سال پیش می‌رسد. یکی از شهرت‌های این شهر که در شمال شرقی خراسان رضوی قرار دارد به داشتن معادن سنگ آهن سنگان است. این معادن به قدری وسیع هستند که در جهان خواف را به عنوان پایتخت سنگ آهن خاورمیانه می‌شناسند. قدمت شهر خواف به دوره اشکانیان و ساسانیان می‌رسد، در آن زمان خواف شهری آباد و از توابع نیشابور بوده که بزرگان علم زیادی در آن زندگی می‌کردند. آثار تاریخی متعددی در این شهر وجود دارد که ما در تور خراسان قدیم آرندتور به بازدید برخی از آن‌ها خواهیم رفت.

3-1) مسجد جامع سنگان

در دل کوچه پس کوچه‌های شهر سنگان از شهرستان‌های تابع خواف استان خراسان رضوی، مسجدی دنج و خلوت به نام مسجد جامع سنگان وجود دارد که از آن به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری این منطقه نام می‌برند. مسجد جامع سنگان یک اثر ملی ثبت شده‌ که در قرن هفتم و در دوره خوارزمشاهی ساخته شده‌است.

با گذشت صدها سال از زمان ساخت این مسجد قدیمی هنوز هم می‌توانید آرامش را از این فضای مذهبی کسب کنید. این مسجد در کوچه‌ای به نام آب قرار دارد. کافی است تا قدم به داخل آن بگذارید تا ابهت و زیبایی این مسجد شما را مجذوب خودش کند!  این بنای باشکوه دارای یک ایوان در ضلع غربی و رواق‌هایی در طرفینش است. البته این بنا در ابتدا دارای دو ایوان بوده که یکی از آن‌ها در گذر زمان متأسفانه تخریب شده‌. کاشی‌کاری و گچبری‌های زیبا و آجرکاری‌های انجام شده در رواق‌ها و ستون‌های بلند مسجد در کنار کتیبه‌های گنبد تماماً تلاش می‌کنند تا برابهت و جذابیت این فضای دنج و آرام بیافزایند. این فضای عارفانه یکی از زیباترین و پرانرژی‌ترین فضاهای مذهبی است که می‌تواند حال و هوای هر بازدیدکننده‌ای را دگرگون کند.

3-2) شیخ احمد خوافی

 شیخ احمد خوافی، از رجال و صاحب نظران دوره تیموری که به مدت 30 سال وزیر شاهرخ پادشاه تیموری بود. شیخ در مدت وزارتش مدرسه غیاثیه‏ خرگرد، مزار شیخ زین الدین خوافی، جماعت خانه مزار شیخ زین الدین ابوبکر تایبادی را احداث کرد. پس از مرگ شاهرخ شیخ احمد خوافی برای زیارت به مکه رفت. پس از مراجعت از مکه سلطان محمد میرزا او را دوباره به وزارت منصوب کرد. در نهایت پس از 30 سال خدمت به شاهان تیموری مورد بی اعتنایی قرار گرفت و از وزارت خلع شد. شیخ در تمام دوران وزارتش رفاه و خدمت به مردم برایش مهم‌ترین اصل بود و از این جهت نزد مردم بسیار محترم و قابل اعتماد بود. مزار شیخ احمد خوافی در شهر خواف و در ابتدای ورودیه باغ بزرگ خودش قرار گرفته‌است. آرامگاه شیخ بنایی مربعی شکلی و متعلق به دوره قاجاریه است. اما با توجه به باقی مانده دیوار شمالی باغ چنین به نظر می‌رسد که قبلاً بنای وسیع‌تر و قدیمی‌تر در این منطقه وجود داشته که متعلق به اواسط قرن نهم هجری و تاریخ فوت شیخ احمد خوافی است.

3-3) مدرسه غیاثیه خرگرد

مدرسه غیاثیه خرگرد، بنایی 550 ساله در روستایی هم نام با خودش یعنی غیاثیه در 5 کیلومتری جنوب‌شرقی خواف قرار دارد. این مدرسه اثری برجا مانده از شهر خرگرد قدیم خراسان و آخرین بنای باشکوه دوره تیموریان است. مدرسه غیاثیه خرگرد از مدارس چهار ایوانی است که برای تجمع دانشمندان و علما استفاده می‌شده و همان‌طور که قبلا هم اشاره شد، این بنا به دستور وزیر فهیم و دانای شاهرخ، شیخ احمد خوافی و توسط دو نسل پدر و پسر، قوام الدین و غیاث الدین شیرازی در بین سال های 842 تا 847 هجری قمری ساخته شد. مدرسه غیاثیه خرگرد، مدرسه‌ای دوطبقه و در ابعاد 44 در 56 متر با 4 ایوان و 32 حجره که در طرفین در ورودی یک مدرسه و یک مسجد احداث شده‌است. مهم‌ترین ویژگی مدرسه غیاثیه خرگرد، استفاده از کاشی‌های معرق در سطح بزرگ روی دیوارهاست. رنگ کاشی‌ها معمولاً آبی سیر و یا فیروزه‌ای اما خود بنا به رنگ آجری است.

3-4) مسجد ملک زوزن

مسجد ملک زوزن، دومین مسجد تاریخ‌دار دوره خوارزمشاهی است که به صورت دو ایوانه و به مساحت تقربی 1000مترمربع ساخته شده‌است. این بنا به ثبت ملی رسیده و در قرن هفتم هجری قمری بنا شده‌. مهم‌ترین ویژگی این مسجد، آجرکاری و کاشی‌کاری‌های لاجوردی رنگ و فوق العاده آن است که چشمان هر گردشگری را مبهوت زیبایی خود می‌کند. مسجد ملک زوزن یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران است که در تزیین ظاهری آن از دو رنگ کاشی استفاده شده‌است. علاوه براین مسجد ملک زوزن تنها مسجدی است که از بقایای شهر تاریخی زوزن باقی مانده و در 66 کیلومتری شهر قدیمی خواف قرار دارد.

4. نشتیفان

نشتیفان شهری ششصد ساله که در جنوب شرقی شهرستان خواف و به عنوان یکی از توابع این شهر و نزدیک قائن در خراسان رضوی قرار دارد. این شهر قدیمی یکی از شاهکارهای مهندسی معماری ایران و قدیمی‌ترین مجموعه خشتی جهان یعنی آسبادهای نشتیفان را در خود جای داده که تلفیقی از علم، فرهنگ و هنر است. امروزه آسبادهای نشتیفان در انتظار ثبت جهانی هستند تا بار دیگر شهرت این شهر تاریخی و قدیمی جهانی شود. در تور خراسان قدیم آرند تور شما به بازدید از این شهر و این آسبادها خواهید رفت و از تماشای آن‌ها لذت خواهید برد.

4-1) آسبادهای نشتیفان

تا حالا اسم آسباد به گوشتان خورده؟ می‌دانید که آسبادها چه چیزهایی هستند؟ آسبادها در واقع همان آسیاب‌های بادی نشتیفان هستند که از مجموعه خشت، گل و چوب و در دوره صفویه ساخته شده‌اند. آسبادهای نشتیفان بزرگترین مجموعه آسیاب‌های بادی در جهان هستند که عمر و قدمت آن‌ها به قبل از ورود اعراب به ایران و دوره باستان  می‌رسد. البته گروهی از مورخین اعتقاد دارند، عمر آسبادها به1700 سال قبل از میلاد حضرت مسیح بر می‌گردد. بادهای 120 روزه سیستان، علت ساخت این آسیاب‌های بادی است. ساکنین شهر نشتیفان قدرت و شتاب این بادها را که معمولا 120 تا 130 روز طول می‌کشد، می‌دانند. بنابراین در آن زمان تصمیم گرفتند از نیروی طبیعی بادها در جهت درست و کارآمد استفاده کنند. زمانیکه بادها شروع به وزیدن می‌کرد، پره‌های چوبی این آسیاب‌ها حرکت کرده و سنگ‌ها گندم‌ها را آرد می‌کردند. البته در کنار این آسیاب‌های بادی، آسیاب‌های آبی نیز ساخته‌ شد تا هنگامیکه بادهای موسمی شدتشان کاسته می‌شود، از آسیاب‌های آبی برای آرد کردن گندم استفاده کنند.

5. بیرجند

بیرجند نامی برگرفته از زبان پهلوی است که قدمت آن به دوران پیش از اسلام باز می‌گردد. بنا به روایتی بیرجند در دوره ساسانیان و اشکانیان به عنوان یک منزلگاه کویری در مسیر عبور از کویر به سمت شمال خراسان بزرگ و ماوراء نهر بنا شد. این شهر کویری، مرکز استان خراسان جنوبی بوده و یکی از شهرهای فرهنگی است که در زمینه‌های شهری، آموزشی و حمل و نقل و حتی سیاست بسیار پیشرفته و آباد است. از جمله ویژگی‌های این شهر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

نخستین شهری است که قبل از تهران مجهز به سیستم لوله‌کشی شهری شده، اولین شهری است که سازمان آبرسانی را تحت نام «بنگاه آبلوله» بنا نهاده‌است، سومین مدرسه به سبک جدید ایران به نام شوکتیه پس از دارالفنون تهران و رشدیه تبریز در این شهر تأسیس شده‌است. از لحاظ هوایی و فرودگاه، سومین فرودگاه پس از قلعه مرغی و بوشهر در این شهر ساخته شده‌، کنسول‌گری‌های انگلستان و روسیه تا پیش از جنگ جهانی دوم در این شهر مشغول فعالیت بودند. این شهر دارای دیدنی‌های بسیار متنوعی است که در تور خراسان قدیم آرندتور به بازدید برخی از آن‌ها خواهیم رفت.

5-1) باغ اکبریه بیرجند

عمارت و باغ اکبریه، یکی از بناهای بسیار زیبای شهر بیرجند است که در سال 2011 باغ اکبریه به عنوان یکی از باغ‌های ایرانی دریونسکو به عنوان میراث جهانی به ثبت رسید. این عمارت دو طبقه توسط شوکت الملک ساخته شد. ساخت این عمارت و باغ از اواخر زندیه شروع و در اواسط دوران قاجاریه به اتمام رسید. این باغ تاریخی در سال 1378 نیز در فهرست آثار ملی ایران درآمد. وسعت باغ اکبریه در حدود 45 هزارمترمربع بوده و دو بنا در آن ساخته شده بنای قدیمی‌تر متعلق به پدر شوکت الملک، حشمت الملک بود و بنای جدید متعلق به خود ایشان است‌. باغ اکبریه مکان‌های بسیار زیبایی همچون گنبد کلاه‌فرنگی، تالار آیینه‌ها و تزئینات مقرنس لاله زنبوری و... دارد که این باغ را به یک باغ منحصر به فرد تبدیل کرده‌است.

5-2) عمارت کلاه فرنگی بیرجند

عمارت کلاه فرنگی، بنایی شش ضلعی و سفیدرنگ است که از گل، آجر، فهک و ساروج در دوره قاجار ساخته شده و در حال حاضر این ارگ پنج طبقه در محل فرمانداری بیرجند قرار دارد. عمارت کلاه فرنگی بیرجند متعلق به امیرعلم خزینه بوده که وی این ارگ را به فرمانداری اهدا کرده‌است. عمارت کلاه فرنگی به دلیل طراحی و ساخت فرم زیگوراتی و فضاسازی‌های بی نظیر که در بخش هم‌کف این ارگ و طبقه اول آن انجام شده، یکی از کامل‌ترین نقشه‌ها و منحصر به فردترین معماری‌های ارگ‌های ایرانی را داراست. لازم است در اینجا این نکته را یادآوری کنیم که این ساختمان به جز طبقه همکف و اول آن که به صورت هشت ضلعی ساخته شده و دارای چند اتاق است، مابقی طبقات فقط جنبه تزیینی و نمادی دارند و صرفاً به دلیل فرم‌پذیری بنا ساخته شده‌اند. این بنا در سال 1376 به ثبت ملی رسید.

6. مراسم رقص چوب

مراسم رقص چوب یا چوب بازی یکی از رقص‌های بسیار متحرک و هیجان‌انگیز استان خراسان جنوبی است که نیاز به آمادگی جسمانی و قدرت بدنی بالا دارد. این رقص به صورت گروهی و یا دو نفره انجام می‌گردد. زمانی که ریتم آهنگ تند می‌شود حرکات آن ها نیز سریع‌تر می‌گردد. در طول رقص هرکدام از طرفین یک قطعه چوب کوتاه در دست دارند و با هر ضرب ساز دو قدم به جلو و یک قدم به سمت عقب بر می‌گردند و چوب‌ها را به صورت ضربدری بهم می‌زنند و پس از آن جهش بلندی انجام داده و به صورت چرخشی می‌چرخند.

مراسم رقص چوب یک رقص رزمی است که به شمشیربازی بسیار شباهت دارد. این رقص، در تمامی شهرهای جنوب خراسان رایج است. سازهای محلی همچون سرنا، دهل و نی از آغاز تا انتهای مراسم رقص چوب با آن همراهی و هم‌نوایی می‌کنند. صدای برخورد چوب‌ها به همراه هیاهوی تماشاگران و لباس‌های سفید بر زیبایی این رقص می‌افزاید.

7. نیشابور

نیشابور شهر فیروزه، دومین شهر بزرگ خراسان و یکی از مهم‌ترین نمادهای مراکز جمعیتی، فرهنگی، صنعتی و گردشگری ایران که در شرق خراسان رضوی و در دامنه‌های کوه بینالود قرار دارد. این شهر در دوره خوارزمشاهیان به عنوان پایتخت فرهنگی انتخاب شد. اما قدمت این شهر از عصر خوارزمیان نیز فراتر بوده و تاریخ نیشابور از دوره ساسانیان آغاز می‌گردد. نیشابور به فرمان شاپور اول در دهه‌های میانی سده سوم میلادی ساخته شد. این شهر در قرن یازدهم هشتمین شهر پرجمعیت جهان شد. نیشابور بزرگان زیادی را به جهان معرفی کرده، بزرگانی همچون عطار، عمر خیام، مسلم بن حجاج و از چهره‌های معاصر دکتر شفیعی کدکنی و زنده یاد پرویز مشکاتیان در این شهر قدیمی به دنیا آمده و بزرگ شده‌اند.

7-1) آرامگاه خیام

آرامگاه خیام برگرفته از زندگی، تاریخ و اندیشه‌های این حکیم شاعر است و بر سه جنبه شخصیتی خیام ریاضی‌دان، اخترشناس و شاعر بودن تأکید دارد. این بنا توسط هوشنگ سیحون ساخته شد. آرامگاه خیام 22 متر ارتفاع داشته و از بتون با هسته فلزی ساخته شده‌است. این بنا بر ده پایه استوار شده و از هر پایه دو تیغه به صورت مارپیچ بالا می‌رود تا یکدیگر را بریده و سقف را می‌سازد. شکل هندسی آرامگاه و پایه‌های 10 تایی هر دو نماد دانش ریاضی خیام هستند. برخورد تیغه‌ها با یکدیگر در قسمت بالای آرامگاه خیام ستاره‌هایی درهم می‌سازند که از میان آن‌ها آسمان آبی نیشابور را می‌توان مشاهده کرد. هرچه به بالای گنبد نزدیک‌تر می‌شوید، فضا محدودتر و ستاره‌ها کوچکتر می‌شوند تا اینکه در انتهای سقف یک ستاره پنج‌پر نمایان می‌گردد. این ستاره پنج‌پر و آسمان نیشابور حکایت از ستاره‌شناس بودن حکیم عمر خیام دارد. از طرفی دیگر برخورد تیغه‌ها با یکدیگر ده لوزی بزرگ بر بدنه آرامگاه می‌سازد که رباعیات خیام به صورت نستعلیق با الهام از خطاطان بزرگ همچون میرعماد به همراه نقش و نگار و پیچک و.... بر روی لوزی‌ها نوشته شده این نقش و نگار و رباعیات هم حکایت از شاعر بودن خیام دارد.

7-2) عطار نیشابوری

آرامگاه عطار نیشابوری، بنایی هشت ضلعی با گنبدی کاشی‌کاری شده و به رنگ آبی با چهار در ورودی است. این بنا در قرن نهم هجری در دوره تیموری توسط امیر علیشیر بر روی قبر عطار نیشابوری ساخته شد. فریدالدین عطار نیشابوری شاعر و عارف مشهور و نامی ایران در حدود سال 540 هجری متولد شد و در سال 618 در پی حمله مغول‌ها به نیشابور کشته شد. آرامگاه عطار نیشابوری فاصله اندکی با مقبره کمال الملک دارد و می‌توان پس از زیارت آرامگاه این عارف مشهور به دیدار نقاش چیره‌دست ایران رفت. در محوطه بیرونی آرامگاه عطار و در جوار این شاعر نامی زنده‌یاد استاد پرویز مشکاتیان آهنگساز، موسیقی‌دان، استاد دانشگاه، پژوهشگر و نوازنده سنتور اهل ایران دفن شده‌است.