تخت جمشید دومین اثر باشکوه ایرانی در میراث جهانی

تور شیراز

اسامی مختلف تخت جمشید

تخت جمشید به اسامی مختلف همچون پارسه، پرسه‌پولیس، پرسپولیس خوانده شده‌است. اما نام اصلی آن براساس کتیبه‌های کشف شده، پارسه است. پارسه از زبان پارسی باستان گرفته شده و یونانیان آن را پرسپولیس (به زبان یونانی «پارسه شهر») می‌گویند.

در زمان ساسانیان به پارسه، سدستون «صد ستون» می‌گفتند. پس از حمله اسکندر و اعراب این بنا به طور کامل تخریب شد و تنها خرابه‌ای بیش از پارسه باقی نماند. از آن جا که مردم نمی‌توانستند خط میخی روی ستون‌های و سنگ نوشته‌های شکسته در جلگه مرودشت را بخوانند، می‌پنداشتند که این بنا همان «اورنگ جمشید» است و در شاهنامه نیز برهمین اساس به تخت جمشید اشاره شد و به همین علت نام پارسه به تدریج به تخت جمشید تغییر یافت.

اما داستان به همین جا ختم نمی‌شود، در دوره اسلامی این مکان به نام «هزار ستون» یا «چهل منار» شهرت یافت و ساخت آن را به شخصیت‌هایی همچون جمشید یا سلیمان نسبت دادند. همان‌طور که اشاره شد، در فارسی معاصر این بنا  به تخت جمشید یا قصر شاهی جمشید پادشاه اسطوره‌ای ایران شهرت یافت. نامی که اروپایی‌ها به این مکان دادند، پرسپولیس به معنای «مرکز تمدن پارس» یا «شهر پارسیان» است.

نام قدیمی تخت جمشید پارسه است. علت انتخاب این نام برای این محموعه‌ی بزرگ، قوم پارس بود.رهبر این قوم بزرگ در آن دوران هخامنشیان بودند که در این منطقه زندگی می‌کردند. آنها به محل اقامتشان پارس می‌گفتند.

تاریخچه ساخت تخت جمشید

در سال 518 قبل از میلاد داریوش (سومین پادشاه هحامنشی)  تصمیم گرفت بنای بسیار فاخر و یگانه‌ای در جهان بسازد که از لحاظ شکوه و جلال در دنیا بی‌سابقه باشد. با توجه به این مسئله، دستور ساخت بنای تخت جمشید را به وسعت 125000مترمربع در جلگه مرودشت صادر کرد. برای ساخت این بنای باشکوه در اوج ظرافت و خلاقیت از هنرمندان ایرانی و مردمان ملل مختلف همچون مصریان، بابلیان، یونانی‌ها، مادها و ارمنی‌ها کمک گرفتند و در طی سه نسل داریوش، پسرش خشایارشا و نوه‌اش اردشیر یکم چیزی بین 120 تا 150 سال و در برخی روایت‌ها 180 سال ساخت این مجموعه به طول انجامید و حدود 200 سال سلسله هخامنشی از این بنای گسترده به عنوان پایتخت بهاریه استفاده کردند.

لازم است در اینجا به این نکته اشاره کنیم، هخامنشیان در هر فصلی یک پایتخت داشتند. اقامتگاه تابستانی هخامنشیان در هگمتانه، اقامتگاه زمستانی‌‍شان در شوش و اقامتگاه بهاره که مراسم نوروز در آن هرساله برگزار می شد، تخت جمشید بود.

صفه تخت جمشید چیست؟

صفه تخت جمشید یک سطح صاف سنگی به ایعاد 300*450 متر است که اولین مراحل ساخت آن را داریوش شروع کرد. در واقع تمامی مجموعه عظیم کاخ‌های تخت جمشید بر روی صفه ساخته شده‌اند. قسمت مرکزی صفه، 18 متر از سطح دشت بالاتر قرار دارد و قسمت‌های داخلی آن از سنگ طبیعی کوه و قسمت‌های بیرونی‌اش از سنگ‌های برش خورده ساخته شده‌است. در قسمت جنوبی صفه سنگ نبشته‌ای از داریوش وجود دارد که نحوه ساخت این بنای باشکوه را بیان می‌کند. اولین اقدامی که بر روی صفه انجام شده ساخت راه‌های آب‌ زیرزمینی و هدایت سیلاب‌های جاری از کوه است.

بخش‌های مهم تخت جمشید قبل از ویرانی

در این قسمت ما برخی از مهم‌ترین کاخ‌های تخت جمشید قبل از ویرانی را به طورخلاصه به شما معرفی خواهیم کرد:

1. پلکان ورودی

در شمال غربی کاخ  تخت جمشید، پلکان ورودی دوطرفه‌ای طراحی شده که بسان دو دست از آرنج خم شده هستند تا میزبانان خود را به داخل کاخ دعوت کنند.

با توجه به سبک و نوع سنگ تراشی، باستان شناسان حدس می‌زنند که پلکان ورودی تخت جمشید در دوران خشایارشا طراحی و ساخته شده‌است.

این پلکان به صورت 111پله کوتاه از جنس سنگ‌های آهکی هستند که به صورت نامنظم و بسیار بزرگ و بدون ملات بر روی هم چیده شده‌اند. از هر سنک بزرگ چهار یا پنج پله در آورده شده‌است. نکته‌ی دیگری که در مورد طراحی پله‌های ورودی باید یادآور شویم این است که در مسیر پله‌ها پس از عبور 63 پله به یک پاگرد می‌رسید و 48 پله دیگر را در جهت مخالف آن طی می‌کنید. هرکدام از این پله‌ها، طولی برابر با 690 سانتی‌متر  و عرضی برابر با 38 سانتی‌متر و پاخیزی به طول 10 سانتی‌متر دارند.

پاخیز این پله‌ها به قدری کوتاه هستند که فرد می‌تواند سواره بر اسب از آن‌ها عبور کند. البته این تفکر اشتباه است و بالا رفتن از پله‌ها توسط اسب به درون کاخ شاهی نشانه بی ‌حرمتی به شاه و بارگاه بوده و لذا این کار ممنوع بوده‌است.

بنابراین ارتفاع کم پله‌ها به دلیل دیگر و آن هم بالا رفتن راحت افراد در حین گفتگو طراحی شده‌است. کناره پله‌های ورودی دارای جان پناهی به صورت چهارپله است که هر کنگره 64 سانتی متر ارتفاع دارد.

بخش عمده‌ای از پله‌های ورودی تخت جمشید در اثر گذشت زمان فرسوده و یا شکسته شده بودند که در دهه 50 شمسی متخصصان ایتالیایی آن‌ها را تعمیر و مرمت کردند.

2. دروازه ملل

پس از طی کردن 111 پله به دروازه باشکوه ملل یا خشایارشا می‌رسید. این دروازه در تخت جمشید ابهت بسیار خاص و شهرت جهانی دارد. در گذشته در قسمت وسط دروازه ملل چهار ستون وجود داشت که اینک سه ستون آن باقی مانده‌است. ارتفاع هر ستون دروازه ملل تقریبا 16.5 متر است. این دروازه دو درگاه شرقی و غربی به ارتفاع10 متر و عرض 3.82 متر دارد.

در ابتدای درگاه غربی این کاخ باشکوه، دو گاو بسیار بزرگ و درگاه شرقی دو گاو بزرگ بالدار با سر انسان وجود دارند. طراحی این موجودات افسانه‌ای نشان از عظمت و شکوه امپرتوری هخامنشی دارد.

دروازه ملل چهار ستون 16.5 متری داشته که اینک تنها سه ستون آن باقی مانده‌است.

3. کاخ آپادانا

یکی از زیباترین کاخ‌های مجموعه تخت جمشید که ستون‌ها و پله‌های شگفت انگیزش همچنان پابرجاست، کاخ آپادانا است. ساخت کاخ آپادانا در زمان داریوش شروع و 30 سال بعد در دوره خشایارشا به اتمام رسید. این بنا 3600 مترمربع وسعت داشته و شامل سه ایوان در شمال، غرب و شرق و چهار برج در چهار گوشه بیرونی تالار و چند اتاق نگهبانی است. کاخ آپادانا در مجموع 72 ستون داشته که تنها 14 ستون آن باقی مانده‌است.

کاخ آپادانا در بیشتر قسمت‌ها متکی بر سنگ تنه کوه است و در گذشته 72 ستون داشته که امروزه تنها 14 ستون آن باقی مانده‌است.

4. کاخ اختصاصی داریوش یا کاخ تچر

یکی از نخستین کاخ‌های مجموعه تخت جمشید کاخ تچر یا کاخ اختصاصی داریوش است که در قسمت جنوب غربی مجموعه بزرگ تخت جمشید قرار دارد.

واژه تچر یا «طرز» به معنای منزل زمستانی است. هرچند نمی‌توان بر اساس نام این مسئله را اثبات کرد که این کاخ محل اقامت زمستانی داریوش بوده‌است.

کاخ اختصاصی داریوش یا تچر 30 متر عرض و 40 متر طول دارد. سنگ‌های به کار رفته در این مجموعه به رنگی خاکستری و بسیار صیقلی بودند به گونه‌ای که عکس آدمی در آن می‌افتاده و به همین جهت به آن «تالار آیینه» یا «آیینه خانه» می‌گفتند. بر روی دیواره‌های پلکان این کاخ تصویرهای گوناگونی از شاهان هخامنشی مختلف همچون داریوش اول و کتیبه خشایارشاه برجای مانده‌است.

کاخ تچر تخت جمشید از سه بخش تالار مرکزی، پلکان کاخ و کتیبه خشایارشاه تشکیل شده که هرکدام از این بخش‌ها در دوره‌های مختلف پادشاهان هخامنشی ساخته شده‌اند.

5. کاخ سه در یا کاخ مرکزی

کاخ مرکزی یا سه در، کاخی است  به وسعت 240000مترمربع که از طریق سه درگاه و چند راهرو به کاخ‌های دیگر وصل می‌شود. از این جهت به این آن کاخ مرکزی یا سه در می‌گفتند. البته به «دروازه شاهان» نیز مشهور است.کاخ مرکزی به «کاخ شورا» نیز شهرت دارد.

در ادامه دلایلی که به آن کاخ شورا می‌گویند نیز با شما در میان می‌گذاریم:

• تصاویر طراحی شده بر روی پلکان کاخ، انسان‌هایی هستند در گروه سنی مختلف و با لباس‌های رسمی و غیررسمی که در حال آمدن به جایی هستند.
• دو سر ستون انسان به عنوان سمبل تفکر نیز در کاخ وجود دارد که در بخش‌های دیگر مجموعه تخت جمشید اصلا نشانی از آن وجود ندارد.
• موقعیت و محل قرارگیری کاخ
  
  

ساخت این کاخ از زمان خشایارشا شروع و در نهایت در زمان اردشیر سوم به پایان یافت. در قسمت مرکزی تالار، سنگی به ابعاد 75 در 71 سانتی متر  وجود دارد که بنا به گفته گروهی محل استخراج تقویم و نگهداری زمان، روز و ماه بوده‌است.

6. کاخ هدیش

هدیش نام زن دوم خشایارشا است. این کاخ به نام او نامیده شده و در واقع یک کاخ خصوصی خشایارشا است که در مرتفع‌ترین قسمت مجموعه تخت جمشید قرار دارد. این کاخ از طریق دو مجموعه پلکان به کاخ ملکه وصل می‌شد. با توجه به اسناد و مدارک موجود به نظر می‌آید که آتش‌سوزی مجموعه تخت جمشید از اینجا شروع شده‌است.

سنگ‌های این کاخ در اثر آتش سوزی به رنگ زرد درآمده‌ا‌ند که این نکته نشان از تمام شدن آب درون سنگ‌ها دارد. با توجه به اینکه خشایارشا به آتن حمله کرده و آنجا را به آتش کشید. بعید نیست که آتنی‌ها نیز به جبران آن، آتش سوزی این مجموعه را از این کاخ شروع کرده باشند.

کاخ هدیش در جنوبی‌ترین قسمت مجموعه تخت جمشید قرار داشته و کاخ خصوصی خشایارشا بوده‌است.

7. کاخ تخت یا صد ستون

کاخ تخت یا صد ستون با وسعت حدود 46000 مترمربع، دومین کاخ  بزرگ تخت جمشید است که توسط خشایارشا ساختش شروع شد اما در زمان اردشیر یکم پایان یافت. این کاخ به دلیل وجود 100 ستون سنگی14 متری که به سقف متصل شده، لقب «بزرگ‌ترین تالار سرپوشیده جهان» را به خود اختصاص داده است.

بررسی نقش‌های تالار کاخ صد ستون حکایت از این دارد که کاخ صد ستون، تالار بارعام به معنای خاص نیست بلکه تالار سلحشوران به شمار می‌رفته است.

8. خزانه تخت جمشید

خزانه تخت جمشید یکی از قسمت‌های متفاوت و باشکوه تاریخ باستان است که به دستور داریوش اول ساخته شد اما اتمام کار و تغییر در برخی قسمت‌هایش در زمان سلطنت خشایارشا انجام گرفت. این کاخ از نخستین بناهایی است که در مجموعه تخت جمشید ساخته شده و گویی ساختمان اداری این مجموعه بوده که توسط دیوارهای پهن و ضخیم از گنجینه بزرگ تخت جمشید محافظت می‌کرده‌‎است. در واقع خزانه تخت جمشید همان جایی است که اسکندر گنجینه‌های آن را به تاراج برد و ساختمان را نیز به آتش کشید.

ساختمان ابتدایی که برای خزانه اصلی توسط داریوش طراحی شده‌بود، برای جای دادن تمام گنجینه شاهی بسیار کوچک بود. با توجه به این امر خرانه دوم در زمان داریوش احداثش شروع شد.

اگر بخواهیم به صورت کلی در مورد خزانه تخت شاهی صحبت کنیم، خزانه تخت شاهی شامل خزانه اصلی به علاوه اضافاتی است که در شمال آن بوده. این اضافات شامل یک تالار 24 ستونه و یک تالار بزرگ 99 ستونی و... است.

9. کاخ ملکه یا حرمسرا

در قسمت جنوبی تخت جمشید حرمسرای خشایارشا وجود داشته که اینک تبدیل به موزه تخت جمشید شده‌است. بخش بزرگی از این کاخ در آتش اسکندر سوخت، اما نقش‌های برجا مانده بر درگاه‌هاش، حکایت از ورود پادشاه به همراه خدمه‌اش به تالار مرکزی می‌کند. صحنه‌ی دیگری نیز بر روی دیوارها نقش بسته که تصویر هیولایی افسانه‌ای است. از کاخ ملکه دو کتیبه جانشینی و دیوان خشایارشا کشف شده که در موزه باستان نگهداری می‌شود.

حرمسرای خشایارشا اینک تبدیل به موزه تخت جمشید شده‌است.

10. آرامگاه‌های شاهی

آرامگاه اردشیر دوم و سوم هخامنشی بر روی کوه رحمت و رو به صفه تخت جمشید قرار دارد. یک مقبره نیمه تمام نیز متعلق به داریوش سوم در قسمت جنوبی آن قرار دارد.

11. تخت جمشید

در انتها به تخت جمشید یکی از سه پایتخت هخامنشی می‌رسیم که به دستور داریوش اول ساخته شد. در این کاخ 200 سال مراسم مختلف برگزار می‌شد و در مراسم سال نو نمایندگان کشورهای مختلف با هدیه‌های گران‌بها و ارزشمند به تخت جمشید می‌آمدند.

مجموعه تخت جمشید در آن زمان حدود550 ستون داشته که امروزه تنها تعداد اندکی از آن‌ها باقیمانده است. علاوه براین، 16 کتیبه در تخت جمشید به زبان میخی باقیمانده که به ما در کسب  اطلاعاتی در مورد تاریخ 2500  ساله بسیار کمک کرد.

معروف‌ترین کتیبه مجموعه تخت جمشید، «کتیبه داریوش اول» است که بر روی سنگی به ابعاد 720*205 سانتی متر به خط میخی نوشته شده‌است.

درتخت جمشید حدود 39 محل مسکونی وجود داشته و 43600 نفر در آن زندگی می‌کردند. پس از حمله اسکندر مقدونی از این مجموعه عظیم تنها مخروبه‌ای بیش باقی نماند و تمام بناها به صورت ویرانه درآمدند.

 از بناهای برجای مانده مدخل اصلی تخت جمشید کاخ آپادانا است که شامل بر یک تالار مرکزی با 36 ستون و سه ایوان 12 ستونی در قسمت‎‌های شمالی، جنوبی و شرقی است.

مجموعه تخت جمشید در سال 1979 از نخستین آثار تاریخی ایرانی است که در لیست میراث فرهنگی یونسکو قرار گرفت.

پس از هخامنشیان، ساسانیان نیز کتیبه‌های مختلفی در تخت جمشید باقی گذاشتند تا به شکوه و عظمت این مجموعه بیافزایند. یکی از مناطق دیدنی و باستانی دیگر که به شدت توصیه می‌کنیم تا به تماشای آن بروید، نقش رستم است که در 6.5 کیلومتری از مجموعه تخت جمشید قرار دارد و آرامگاه چندین پادشاه از جمله داریوش بزرگ، خشایارشا، اردشیر یکم و داریوش دوم است.

سخن آخر

تخت جمشید سرشار از عجایب گوناگون است. این بنای 2500 ساله با معماری و شگفتی‌های بی‌شمارش هنوز هم مورد تحسین تمامی دوستداران صنعت گردشگری و ایران گردی است.

در مجموعه تخت جمشید بیش ار 30 هزار گل نبشته کشف شده که هرکدام از آن‌ها روایت‌های نابی از فرهنگ مردم و نحوه حکومت‌داری هخامنشیان دارد.

پرداخت دستمزد به کارگران، رعایت حقوق زنان و مردان به صورت مساوی، فرصت برابر کاری برای زنان و مردان به صورت یکسان، پرداخت دستمزد به زنان در قبال شیر دادن به فرزندان و... همگی نشان از نظام اداری و اجتماعی درست و اصولی دوران هخامنشیان است.

امید است در مقاله‌های آتی در مورد عجایب این مجموعه با معماری بی‌نظیرش بیشتر صحبت کنیم. در این مقاله تنها قصدمان آشنایی بیشتر شما با مجموعه تخت جمشید و کاخ‌های مشهور آن بود که امیدواریم مورد پسند شما قرار گرفته‌باشد.