تاریخچه دروازه قرآن شیراز قدیم و جدید + ماجرای قرآن هفده من

ریشه‌های تاریخی دروازه قرآن در شیراز باستان

پیشینه دروازه قرآن به دوران حکومت عضدالدوله دیلمی در عصر آل‌بویه بازمی‌گردد؛ یعنی بیش از هزار سال پیش، زمانی که شیراز به‌عنوان یکی از کانون‌های اصلی سیاسی و فرهنگی ایران به‌شمار می‌رفت. عضدالدوله در قرن چهارم هجری (حدود سال ۳۵۰ هجری قمری) این دروازه را در مدخل ورودی شهر ساخت و با هدفِ تبرک و حفظ امنیت مسافران و کاروان‌ها، قرآنی نفیس بر فراز آن قرار داد که به اعتقاد مردم شهر، مسافران را در سفر محافظت می‌کرد.

این بنا در ابتدا به‌صورت ساده و بدون تزیینات چشمگیر ساخته شد، اما به مرور زمان و به‌خصوص در دوران زندیه، مورد بازسازی و تزیین مجدد قرار گرفت. درواقع، دروازه قرآن طی قرن‌ها نه تنها محل ورود به شهر، بلکه نشانه‌ای از تغییرات اجتماعی، مذهبی و سیاسی در تاریخ شیراز بوده است.

شکوه دروازه قرآن در دوران زندیه و قاجار

دروازه قرآن شیراز در دوران زندیه و قاجار به اوج شکوه و اعتبار خود رسید؛ به‌طوری که در دوره زندیه و به دستور کریم‌خان زند، بازسازی گسترده‌ای بر روی این بنا صورت گرفت که ظاهر و ساختار آن را متحول کرد. کریم‌خان زند علاوه بر تقویت و مقاوم‌سازی بنا، یک جلد قرآن ارزشمند مشهور به «قرآن هفده من» را در اتاقک بالای دروازه قرار داد تا مسافران از زیر آن عبور کرده و به اعتقاد عموم مردم، در سفر خود از بلایا در امان باشند.

در دوره قاجار نیز این بنا به‌عنوان یکی از نقاط اصلی شهر شیراز همواره مورد توجه قرار داشت و بازدیدکنندگان خارجی، مانند جهانگردان اروپایی و مورخان این دوره، توصیفات دقیقی از اهمیت فرهنگی و اجتماعی آن ارائه کرده‌اند. جزئیات معماری دوران زندیه شامل کاشی‌کاری‌ها، تزئینات نقوش اسلیمی و کتیبه‌های قرآنی از مهم‌ترین ویژگی‌های بصری این بنا در آن دوران بود.

ماجرای قرآن معروف دروازه شیراز چیست؟

قرآن معروفی که بر فراز دروازه قرآن شیراز قرار داشت و به «قرآن هفده من» مشهور بود، دلیل اصلی شهرت و اهمیت ویژه این دروازه به شمار می‌رفت. این قرآن تاریخی، نسخه‌ای نفیس و دست‌نویس بود که گفته می‌شود در دوره تیموری و توسط سلطان ابراهیم بن شاهرخ گورکانی به خط ثلث کتابت شده بود و به دلیل وزن قابل توجه آن (حدود ۵۱ کیلوگرم یا هفده من قدیم) به این نام شهرت پیدا کرد.

مردم محلی شیراز اعتقاد داشتند که عبور از زیر این قرآن بزرگ، مسافران را از حوادث و بلایا محافظت می‌کند، به همین دلیل این قرآن جایگاه ویژه‌ای در زندگی اجتماعی شهر پیدا کرد. البته نسخه اصلی این قرآن امروزه دیگر در بالای دروازه نیست و به موزه پارس شیراز منتقل شده است تا از گزند عوامل طبیعی در امان بماند.

روایت تلخ تخریب دروازه قرآن در دوره پهلوی

یکی از تلخ‌ترین وقایع مرتبط با دروازه قرآن، تخریب آن در سال ۱۳۱۵ خورشیدی، در دوران پهلوی اول بود. در آن زمان، با گسترش و نوسازی خیابان‌های شیراز و با استناد به طرح‌های توسعه شهری مدرن، مسئولان وقت تصمیم گرفتند تا بنای قدیمی دروازه قرآن را کاملاً تخریب کنند؛ اقدامی که با مخالفت شدید بسیاری از مردم محلی و شخصیت‌های فرهنگی شیراز مواجه شد، اما این اعتراض‌ها نتوانست جلوی تخریب این اثر تاریخی را بگیرد.

طی این اقدام، بخش بزرگی از هویت تاریخی و فرهنگی شیراز از میان رفت و بسیاری از تزئینات، کتیبه‌ها و جزئیات ارزشمند بنا به‌طور کامل نابود شد. با وجود بازسازی مجدد در دوره پهلوی دوم، دروازه جدید هیچ‌گاه شکوه و اصالت بنای پیشین را به‌طور کامل بازنیافت. این رویداد تلخ تاریخی به بازدیدکنندگان امروزی یادآوری می‌کند که حفظ میراث فرهنگی نیازمند آگاهی عمومی و توجه بیشتر جامعه است و می‌تواند به درک عمیق‌تر آنان از ارزش‌های فرهنگی و تاریخی در بازدید از این بنا کمک کند.

بازسازی دروازه قرآن؛ احیای هویت تاریخی شیراز

بازسازی دروازه قرآن شیراز در سال ۱۳۲۸ خورشیدی و در دوره پهلوی دوم، تلاشی هدفمند برای احیای بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی از دست‌رفته شهر بود. این پروژه به همت یکی از بازرگانان معروف شیرازی به نام حسین ایگار (اعتمادالتجار) آغاز شد و هدف اصلی آن بازگرداندن نماد تاریخی شیراز به منظره شهری بود که در توسعه‌های شهری قبلی تخریب شده بود.

در ساخت مجدد این بنا، طراحان تلاش کردند تا با الهام از معماری اصیل ایرانی و اسلامی، خصوصاً دوران زندیه، اصالت و زیبایی ظاهری دروازه پیشین را بازسازی کنند. هرچند این بنا به‌لحاظ جزئیات تاریخی کاملاً منطبق با نسخه قدیمی نیست، اما در طراحی جدید به عناصری همچون کاشی‌کاری‌های هنرمندانه، کتیبه‌های خوشنویسی‌شده با آیات قرآنی و فرم کلی دروازه توجه شده تا ضمن حفظ اصالت بصری، این مکان به یکی از نمادهای شناخته‌شده شهر تبدیل شود.

این بازسازی موفق، امروزه نه تنها به گردشگران فرصت آشنایی با هویت تاریخی شیراز را می‌دهد، بلکه نمادی از تلاش برای حفظ میراث فرهنگی و درس‌آموزی از اشتباهات گذشته است.

ویژگی‌های معماری دروازه قرآن جدید

دروازه قرآن جدید، که در اواسط قرن بیستم و با هدف احیای نماد تخریب‌شده شهر ساخته شد، از نظر ساختاری و بصری ترکیبی از المان‌های سنتی و ملاحظات مدرن به‌شمار می‌رود.

فرم قوس اصلی دروازه، همسو با الگوهای کلاسیک ایرانی شکل گرفته و سعی شده تا با ارتفاعی چشمگیر، ورود به شهر را جلوه‌ای ویژه ببخشد. در بخش بیرونی و داخلی، کاشی‌کاری‌هایی با طرح‌های هندسی و نقوش اسلیمی به‌کار رفته است که یادآور ظرافت هنری دوران زندیه و قاجار است. همچنین کتیبه‌های سنگی و نوشته‌های قرآنی، در نقاط کلیدی دروازه مشاهده می‌شوند تا تأکید بر هویت مذهبی بنای اصلی حفظ شود.

از سوی دیگر، توجه به مباحث سازه‌ای و استفاده از مصالح مقاومتر، در هماهنگی با تحولات معماری معاصر صورت گرفته است. این مجموعه، ضمن پایبندی به مفهوم سنتی “دروازه شهر”، نمایانگر حرکتی آگاهانه در بازآفرینی یک اثر تاریخی بوده و الگویی مفید برای دیگر پروژه‌های بازسازی در بافت قدیمی شیراز به حساب می‌آید.

دروازه قرآن امروز؛ جاذبه گردشگری پرطرفدار شیراز

دروازه قرآن در چشم‌انداز امروز شیراز، فراتر از یک ورودی نمادین، به یکی از پربازدیدترین نقاط گردشگری شهر تبدیل شده است. فضای پیرامونی دروازه، شامل محوطه‌های سبز، نورپردازی شبانه و دسترسی آسان به سایر جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی نظیر مقبره خواجوی کرمانی، جذابیت حضور در این محدوده را چندبرابر کرده است.

مسافران و حتی مردم محلی در ایام مختلف سال، به‌ویژه در تعطیلات و مناسبت‌های خاص، برای گذراندن اوقات فراغت در محیطی ترکیبی از تاریخ و تفریح به این محل سر می‌زنند. امکانات جانبی مانند پارکینگ، فروشگاه‌های سوغات و کافه‌های اطراف نیز به رفاه گردشگران کمک کرده و تجربه به‌یادماندنی‌تری را فراهم می‌کند.

بهترین زمان بازدید از دروازه قرآن شیراز

به‌طور کلی، بهترین زمان بازدید از دروازه قرآن شیراز را می‌توان اواسط بهار و اوایل پاییز دانست؛ چراکه در این فصول، آب‌وهوای معتدل شیراز باعث می‌شود هم از شلوغی دوره نوروز کاسته شود و هم گرمای تابستان هنوز آغاز نشده باشد. البته هر زمان از سال، جذابیت خاص خود را دارد: در تابستان، پیشنهاد می‌شود اوایل صبح یا پس از غروب به دیدن دروازه قرآن بروید تا از گرمای شدید روز در امان باشید و بتوانید از نورپردازی شبانه لذت ببرید.

در ایام نوروز، اگرچه ممکن است با ازدحام مسافران روبه‌رو شوید، اما فضای جشن و طراوت بهاری حال‌وهوای متفاوتی به این بنا می‌بخشد. همچنین توجه کنید که روزهای وسط هفته عموماً خلوت‌تر از تعطیلات رسمی و آخر هفته‌هاست؛ بنابراین اگر به عکاسی علاقه دارید یا ترجیح می‌دهید با آرامش بیشتری از بنا دیدن کنید، زمان‌بندی سفر خود را روی این روزها تنظیم کنید.

مسیر دسترسی و امکانات رفاهی اطراف دروازه قرآن

دروازه قرآن در شمال شرقی شیراز و در ابتدای ورودی شهر، در مسیر بلوار قرآن واقع شده است؛ بنابراین اگر با خودروی شخصی به شیراز وارد می‌شوید، کافیست پس از ورود از سمت اصفهان، مسیر را به سوی مرکز شهر ادامه دهید تا تابلوی راهنما شما را به سمت دروازه قرآن هدایت کند. برای کسانی که از داخل شهر قصد بازدید دارند، علاوه بر تاکسی و اتوبوس‌های شهری، اغلب اپلیکیشن‌های حمل‌ونقل آنلاین مسیر سریع و مستقیمی را به این جاذبه پیشنهاد می‌کنند.

در اطراف دروازه قرآن چندین پارکینگ عمومی و خصوصی وجود دارد که در اکثر روزها، به‌ویژه در ساعات خلوت، فضای کافی برای پارک خودرو را فراهم می‌کنند. ضمن اینکه حضور فروشگاه‌های سوغات، کافه‌ها و رستوران‌های محلی در نزدیکی این بنا، امکان استراحت و صرف غذا را در فضایی دل‌انگیز فراهم کرده است.

برای افرادی که علاقه‌مند به پیاده‌روی و گردش در فضای سبز هستند، پارک کوهپایه و مقبره خواجوی کرمانی در مجاورت دروازه قرآن، تجربه گردشگری متنوعی را ایجاد می کند. پیشنهاد می‌شود بازدید را طوری برنامه‌ریزی کنید که بتوانید از امکانات رفاهی در تمام ساعات روز بهره‌مند شوید و در کنار آن، از مناظر زیبای شهری شیراز لذت ببرید.

جمع‌بندی

دروازه قرآن شیراز بیش از آنکه یک سازه تاریخی باشد، نمادی از فراز‌ونشیب‌های هویتی این شهر محسوب می‌شود. آشنایی با گذشته و حالِ آن نشان می‌دهد چگونه اشتباهات و تغییرات دوره‌ای می‌توانند بر اصالت یک اثر ارزشمند تأثیر بگذارند و در عین حال، با تلاش برای بازسازی و احیا، می‌توان بخشی از هویت از دست‌رفته را زنده کرد.

این بنا با قدمتی نزدیک به هزار سال و روایت‌هایی از دوران آل‌بویه تا پهلوی، مجموعه‌ای از تجربه‌های معماری، تاریخ و فرهنگ شیراز را در خود جای داده است. اگرچه ساختار کنونی دقیقاً همان بنای قدیمی نیست، اما پیام اصلی آن همچنان پابرجاست: احترام به باورهای مردمی و پیوند میان تاریخ و زندگی امروز. برای لمس چنین حسی، کافی است با تور شیراز آرند، نگاهی آگاهانه به جزئیات بیندازید و با درک پیشینه‌اش قدم از زیر این دروازه بردارید.