سنگ‌ها در نقش رستم سخن می‌گویند

تور شیراز

نقش رستم چیست؟

نام یک محوطه باستانی است که یادمان دوره‌های مختلف تاریخ همچون عیلامیان، هخامنشیان و ساسانیان است. این مجموعه برای دوست‌داران ایران گردی یک فضای تاریخی و فوق‌العاده است که هر گوشه‌اش داستانی متفاوت برای خود دارد. در این مجموعه، 4 آرامگاه و 8 نقش برجسته وجود دارد که قدیمی‌ترین آن‌ها مربوط به دوره عیلامی است.

در مجموعه نقش رستم که در حدود 6 کیلومتری تخت جمشید واقع شده، شما شاهد چندین نقش برجسته از دوره ساسانی هستید که داستان‌ها و وقایع آن دوره را بازگو می‌کنند. دیدنی‌های این مجموعه بسیار متعدد و متنوع هستند. از جمله می‌توان به 2 کتیبه شاپور و کرتیز، کعبه زرتشتیان و... اشاره کرد. با آرندتور در تور گردشگری شیراز همراه شده و دیدنی‌های باستانی این منطقه را از نزدیک تماشا کنید.

نقش رستم توسط چه کسی ساخته شد؟

فرمان ساخت نقش رستم توسط داریوش اول داده شد. او دستور داد هنگامی که فوت کرد، جسدش را در دل کوه دفن کنند. به همین دلیل دخمه‌ای در دل صخره ایجاد شد تا پیکر او را در آن قرار دهند. داریوش اول نظارت بر ساخت آرامگاهش را همزمان با ساخت کاخ آپادانا در شوش و تخت جمشید در سال 519 پیش از میلاد آغاز کرد و در مدت بسیار اندکی پس از اتمام ساخت مقبره‌اش درگذشت. در آرامگاه داریوش 9 پیکر دیگر نیز وجود دارد که گویا متعلق به خانواده داریوش است.

داریوش ساخت مقبره‌اش را همزمان با کاخ آپادانا شوش و تخت جمشید شروع کرد و در مدتی بسیار اندک پیش از مرگش به پایان رساند.

چرا این مجموعه را به اسم نقش رستم نهادند؟

پس از آنکه سلسله هخامنشی با حمله اسکندر فرو پاشیده شد تمامی اسناد و مدارک و نام‌های اصلی این مناطق نابود شدند. پس از آن دوره مردم تمامی بناها و کتیبه‌های آن دوره را به جمشید پادشاه کیانی نسبت می‌دادند و از آنجا که در آن روزگار نبردهای رستم نقل سر زبان مردم بود، این سنگ‌نبشته‌ها و نقش‌ها را پیروزی رستم بر دشمنانش می‌پنداشتند و این منطقه را نقش رستم نامیدند.

نقش رستم اولین بار توسط باستان‌شناس و ایران‌شناس مشهور «ارنست هرتسفلد» در سال 1923 میلادی کشف شد.

چند دوره باستانی در نقش رستم وجود دارد؟

در نقش رستم آثار 3 دوره باستانی وجود دارد که عبارتند از:

• آثار عیلامی از 600 تا 2000 قبل از میلاد
• آثار هخامنشی از 600 تا 330 قبل از میلاد
•  آثار دوران ساسانی از 224 تا 651 میلادی
  
  

ویژگی‌های چهار مقبره نقش رستم

همان‌طور که گفته شد، فرمان ساخت نقش رستم توسط داریوش اول داده شد. اما مقبره داریوش در نقش رستم تنها یک آرامگاه نیست. بلکه در بالای ورودی آن کتیبه‌هایی به زبان میخی و آرامی وجود دارد که اطلاعات مهمی در مورد تاریخ هخامنشی و ایران باستان می‌دهد. همان‌طور که گفته شد در این منطقه چهار بنای مربعی شکل در کنار یکدیگر وجود دارند که تفاوت آن‌ها در کتیبه‌هایی است که در سر در آن‌ها وجود دارد.

در نقش رستم چهار بنای مربعی شکل در کنار یکدیگر وجود دارد که تفاوتشان در کتیبه‌هایی است که در سر در آن‌ها وجود دارد.

چه شاهانی در گوردخمه‌های نقش رستم آرمیده‌اند؟

در مورد داریوش اول و نه نفر از اعضای خانواده‌اش که در آرامگاه او آرمیده‌اند، صحبت کردیم اما به غیر از آن، سه شاه هخامنشی دیگر نیز در این مجموعه و به تقلید از داریوش اول دفن شده‌اند که به صورت مختصر در مورد هرکدام از آن‌ها صحبت خواهیم کرد:

•  داریوش اول

در صخره‌ای به ارتفاع 60 متر آرامگاه داریوش اول به همراه نه گور دیگر وجود دارد که احتمال می‌رود، اعضای خانواده‌اش باشند. در قسمت پایین این آرامگاه، دو سنگ نگاره بهرام دوم وجود دارد.

• خشایارشا

در فاصله 100 متری شرق و شمال شرقی آرامگاه داریوش مقبره خشایارشا قرار دارد. در مقایسه با آرامگاه داریوش این مقبره بسیار ساده طراحی شده و به صورت یک اتاقک ساده است که سه گور در آن وجود دارد. آرامگاه خشایارشا از میان چهار آرامگاه دیگر بهتر حفظ شده‌است.

•  آرامگاه اردشیر یکم

در فاصله 37 متری سمت چپ آرامگاه داریوش آرامگاه اردشیر یکم قرار دارد. در قسمت زیرین آن سنگ نگاره نبرد هرمز دوم حکاکی شده، درون این آرامگاه سه اتاقک وجود دارد.

• آرامگاه داریوش دوم

در 33 متری آرامگاه اردشیر یکم آرامگاه داریوش دوم قرار دارد. در قسمت پایین این آرامگاه سنگ نگاره‌ای از نبرد شاپور دوم ساسانیان قرار دارد. درون این آرامگاه تقریبا مشابه آرامگاه اردشیر یکم است و سه اتاقک دارد.

آرامگاه خشایارشا از میان چهار آرامگاه دیگر بهتر باقی‌مانده است.

شباهت‌ها و تقاوت‌های آرامگاه‌های نقش رستم

در ورودی تمامی آرامگاه‌ها به شکل مربع است. از این درها برای قفل کردن در دوران باستان استفاده می‌کردند. دو قطعه سنگ در پشت آن‌ها قرار می‌دادند و به این شکل درها مهر می‌شدند. شکل آرامگاه‌ها مشابه یکدیگر هستند. تنها تقاوت آرامگاه داریوش با بقیه، کتیبه‌های میخی و آرامی آن است که در قسمت بالایش قرار دارد.

کتیبه‌ها و سنگ‌ نگاره‌های برجسته در نقش رستم

•  کتیبه اول

کتیبه ساسانی به سه زبان پارسی میانه، پهلوی پارتی و یونانی در اطراف نقش رستم وجود دارد که موضوع اصلی آن روایت جنک تاریخی ایران و روم در دوران شاپور اول است که در آن امپراتور روم "والرین" شکست خورد و در سال 262 میلادی در بیشاپور زندانی شد.

•  کتیبه دوم

این کتیبه در زیر کتیبه شاپور اول و به زبان پهلوی اشکانی حکاکی شده‌است. دستور احداث این کتیبه توسط موبد موبدان، کرتیر داده شد. کرتیر در کتیبه‌ای 19 سطری به معرفی خود و القابش و خدماتی که در راه دیدن زرتشت کرده و از اینکه چگونه به این جایگاه و مقام رسیده، سخن می‌گوید.

نقوش برجسته برجای مانده از ساسانیان در نقش رستم

1. سنگ نگاره اول

رو به روی نقش رستم، در برابر پلکان ورودی سنگ‌ نگاره‌ای وجود دارد که در دوره ساسانیان حجاری شده اما نقش و نگاری بر روی آن وجود ندارد. این نقش برجسته به ابعاد 10*5* 2 متر بوده و متعلق به اواخر دوره ساسانی است. بر روی این نقش برجسته قرار بود که حوادث مهم تاریخی آن دوره حکاکی شود.

در قسمتی از این فضا، کتیبه‌ای 20 سطری به زبان فارسی حک شده که مالک زمین‌های کشاورزی اطراف نقش رستم و نحوه تقسیم آب در آن نوشته شده‌است. این کتیبه اخیرا کشف شده و ارزش تاریخی ندارد.

2.    سنگ‌ نگاره دوم

سنگ‌ نگاره دوم تاج‌گذاری نرسی (340-294م) است که در قسمت غربی اولین نقشه قرار دارد. در این سنگ‌ نگاره تاج‌گذاری نرسی به نمایش در آمده‌است. نرسی در این نقش، حلقه قدرت را از دست آناهیتا دریافت می‌کند. تاجی که بر سر نرسی قرار دارد از تاج آناهیتا بلندتر بوده و نشان از شأن و منزلت نرسی دارد. در پشت نرسی وزیر او ایستاده که دست راست خود را به نشانه احترام بالا نگه داشته‌است. در میان نرسی و آناهیتا کودکی ایستاده که به احتمال قوی ولیعهد یعنی هرمز دوم است.

3.    سنگ‌ نگاره سوم
سنگ‌ نگاره سوم نبرد بهرام دوم را روایت می‌کند. در این سنگ‌ نگاره بهرام سوار بر اسب بوده و چهار نعل با نیزه به سوی دشمن حمله می‌کند و سرباز رومی را به خاک می‌اندازد. این سنگ نگاره دو صحنه را به نمایش در آورده که یکی نبرد بهرام است و نگاره دوم که با یک خط از صحنه اول جدا شده، یک سرباز ایرانی است که پرچمی را در پشت بهرام به اهتزار درآورده‌است.

4.     سنگ‌ نگاره چهارم
در این سنگ‌ نگاره شاپور اول، والرین امپراتور روم را شکست داده‌است. سنگ‌ نگاره چهارم از لحاظ هنری، زیباترین نقش برجسته دوره ساسانی است. در این نقش برجسته «سیریادیس» پناهنده رومی، عنوان امپراتوری را از شاپور اول دریافت می‌کند. از آن طرف والرین دست‌ها را به نشان عذرخواهی در برابر شاپور بالا نگه داشته و در برابر شاه زانو زده‌است.

سنگ‌ نگاره چهارم زیباترین نقش حکاکی شده در نقش رستم است.

5.    سنگ‌ نگاره پنجم

سنگ‌ نگاره پنجم در زیر آرامگاه اردشیر اول قرار دارد. در زیر آرامگاه دو سنگ نگاره حکاکی شده که نقش اول تصویر آذر نرسه یا شاپور ذوالاکتاف است که تقریبا محو شده‌است. تصویر دوم نقش هرمز دوم و صحنه پیروزی این پادشاه بر دشمنش است.

6.    سنگ‌ نگاره ششم

در زیر آرامگاه داریوش دوم روبه روی کعبه زرتشت، سنگ‌ نگاره‌ای احتمالا از شاپور دوم وجود دارد. در این سنگ‌ نگاره، سواری که دارای تاج است نیزه خود را به شکم دشمن فرو می‌کند.

7.    سنگ‌ نگاره هفتم

قدیمی‌ترین سنگ‌ نگاره مربوط به این سنگ‌ نگاره هفتم است که حکایت از دو دوره متفاوت دارد. تصویر اول مربوط به دوره عیلامی است که دو ایزد و ایزدبانو یعنی شاه و ملکه در آن حکاکی شده‌اند. در دوره ساسانیان بهرام دوم این نقش را تا حدودی پاک کرد و نقش خود و درباریانش را به جای آن تراشید.

قدیمی‌ترین سنگ‌ نگاره مربوط به سنگ‌ نگاره هفتم است که حکایت از دو دوره متفاوت عیلامی و بهرام دوم دارد.

8. سنگ‌ نگاره هشتم

اردشیر بابکان از میان پادشاهان ساسانی اولین کسی است که در این محوطه سنگ نگاره قرار داد. سنگ نگاره هشتم، تاج گذاری اردشیر بابکان است. در این تصویر اردشیر بابکان در روبروی اهورامزدا ایستاده و در حال گرفتن حلقه قدرت از اهورامزداست.

برروی سینه اسب اردشیر بابکان و اهورامزدا دو کتیبه وجود دارد که  به سه زبان یونانی، پهلوی اشکانی و ساسانی حکاکی شده‌است. ترجمه متن حکاکی شده بر روی اسب اردشیر بابکان این چنین است: «این است پیکر مزداپرست، خداوندگار اردشیر، شاه شاهان ایران که نژاد از ایزدان دارد، فرزند خداوندگار بابک شاه» متنی نیز که بر پیکر اسب اهورامزدا حکاکی شده عبارت است از: «این است پیکر خداوند اهورامزدا»

سنگ نگاره هشتم، تاج گذاری اردشیر بابکان را حکایت می‌کند

استودان‌ها چیست؟

دو چهار طاق از سنگ کوه بر کنار راه تراشیده شده که قبلا به آن آتشدان می‌گفتند. اما امروزه به این نتیجه رسیده‌اند که استودان‌ها در واقع محل نگهداری استخوان‌های دو تن از بزرگان ساسانی هستند.

علاوه براین دو استودان دامنه کوه حفره‌هایی به صورت مکعبی شکل طراحی شده که استخوان مردگان را در آن قرار می‌دادند. بعضی از این استودان‌ها دارای کتیبه هستند که به قرن 7 و 8 میلادی تعلق دارند.

کعبه زرتشت

یکی دیگر از بناهای موجود در محوطه نقش رستم، یک بنای سنگی چهارگوشه است که اصطلاحا به آن کعبه زرتشت می‌گویند. در حالیکه این وجه تسمیه اشتباه بوده و 150 سال است که در بین مردم رواج یافته‌است. قبل از این نام محلی آن «کرنای خانه» یا «تقاره خانه» بوده و به علت اینکه درونش از دود سیاه پوشیده  شده، آن را بنای مخصوص پرستش آتش می‌پنداشتند.

از آنجا که مردم عوام زرتشتیان را به اشتباه آتش‌پرست می‌خواندند، این بنا را به عنوان آتشگاه زرتشتیان نسبت دادند. البته دلیلی دیگری که این بنا را کعبه زرتشت می‌نامند، فرم مکعبی آن نیز هست. سنگ‌های سیاهی که در زمینه سفید دیوارهای آن نشانده شده، مردم را به یاد کعبه مسلمانان می‌اندازد.

استفاده از نام کعبه زرتشت برای این بنا، 150 سال است که رواج یافته‌است.

سخن آخر

هرساله هزاران گردشگر ایرانی و خارجی به جهت ایران گردی به بازدید مجموعه نقش رستم، تخت جمشید و پاسارگاد می‌آیند. همان‌طور که اشاره شد، در نقش رستم شما به  تماشای تاریخ در سه دوره عیلامیان، هخامنشیان و ساسانیان می‌روید، از آرامگاه چهار پادشاه هخامنشی دیدن می‌کنید. این مجموعه در 6 کیلومتری تخت جمشید در روستای زنگی آباد شهرستان مرودشت استان فارس قرار دارد.

اگر شما هم از علاقه‌مندان ایران گردی و تماشای آثار تاریخی این کشور پهناور هستید، کافی است با آرندرتور در تور شیراز همراه شوید و ضمن تماشای نقش رستم و تخت جمشید اطلاعات مفیدی را با حضور یک لیدر خبره از این مناطق باستانی کسب کنید.